Nadgrobnici Jevrejskog groblja u Tuzli značajno umjetničko i spomeničko naslijeđe

Jevrejsko groblje u Tuzli, kao veoma rijetko u Bosni i Hercegovini, jedno je od najvrednijih bh. nacionalnih kulturno-historijski spomenika. Formirano krajem 19. stoljeća na lokalitetu Borić, svjedok je vremena i historije bivstvovanja Jevreja na području tuzlanske regije.

Prostire se na površini od oko 2.760 m2 sa ukupno 161 grobnicom. Na groblju su evidentirane grobnice iz druge polovine 19. stoljeća, najstariji nadgrobnici su datirani 1868., 1892., 1893., 1894., 1897. godine, a groblje je i danas aktivno.

Forme i oblici nadgrobnika su raznovrsni. Osim nekoliko njih koji formom položenih kamenih sanduka mogu upućivati na najstarije, ali i sefardske spomenike, zastupljeni na mnogim jevrejskim grobljima u BiH, dolaskom Aškenaza u drugoj polovini 19. stoljeća na groblju se pojavljuju i moderniji oblici nadgrobnika po uzoru na one nastale u zapadnoj Evropi. Dvije forme nadgrobnika dominiraju grobljem, a to su nadgrobnici u formi stele i obeliska koji se javljaju kao samostojeći, na postolju ili u kombinaciji sa horizontalnom pločom.

Natpisi na spomenicima su pisani na bosanskom i njemačkom jeziku. Neki od nadgrobnika po vrijednostima, bilo da je riječ o starosti, karakterističnim graditeljskim elementima, oblicima, natpisima ili drugo, predstavljaju vrijedno i značajno umjetničko i spomeničko naslijeđe.

Veliki broj natpisa je ostao očuvan, što je važan dokument o porodicama koje su živjele u Tuzli u tom periodu. Natpisi su dvojezični, isklesani hebrejskim kvadratnim pismom i latiničnim pismom. Oblici, ukrasi, simboli kao i natpisi pružaju jedno od najbolje dokumentiranih svjedočanstava razvoja tradicije i kulture jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini.

Predsjednica Jevrejske opštine Tuzla Marina Rajner istaknula je u razgovoru za Fenu da postoje naznake kako su se tu sahranjivali Jevreji i ranije. Ona podsjeća da su u Tuzlu prvo došli Sefardi nakon poznatog progona iz Španije, a potom i Aškenazi sa Austro-Ugarskom. Kako je Tuzla rudarski i radnički grad, Jevreji koji su tu doselili nisu se dijelili kao u drugim gradovima te im je i groblje bilo zajedničko.

– To se najbolje vidi po više različitih stilova nadgrobnih spomenika. Groblje je još aktivno jer ima mjesta, ne mnogo, ali ima – kazala je Rajner.

Projekt Menuha realiziran je 2006. godine uz učešće mladih Jevreja iz bivše Jugoslavije sa zadatkom da urede i popišu grobna mjesta. Također, 2018. sa istim zadatkom u Tuzli su boravili mladi (nejevreji) iz Evrope – Njemačke, Poljske, BiH. Tada su otkrivali pojedine spomenike-ploče koje su bile potpuno zasute zamljom.

– Na njima su se nalazila nama nerazumljiva slova i crteži šestokrake zvijezde i žalosne vrbe. Na groblju ima i velikih, mermernih spomenika iz epohe art deko (dekorativna umjetnost, između dva rata) i naravno savremenih. S obzirom na to da ima vrlo malo preživjelih potomaka, neki spomenici vape za obnovom. Od poznatih tuzlanskih Jevreja, tu je sahranjen sa suprugom prim.dr Egon Rajner, osnivač Psihijatrijskog odjeljenja pri bolnici u Tuzli – ustvrdila je Rajner.

Pored natpisa, na nadgrobnicima se pojavljuju i razni motivi – Davidova zvijezda, Ruke kao simbol koje se često pojavljuju na spomenicima potomaka Kohen kao simbol njihovog prava blagosiljanja (Ruke su postavljene u položaj za svećenički blagoslov), Vrč je simbol Levita, članova svešteničkog plemena Levi (Vrč predstavlja simbol njihove funkcije u hramu, oni tokom bogosluženja u sinagogi imaju određene privilegije, jedna od njih je i pranje ruku svećenika prije početka službe), te Tužna vrba kao simbol tuge i žalovanja. U groblju su podignuti i nadgrobni spomenici žrtvama stradalim u logorima Jasenovac i Stara Gradiška.

Komentirajući da li je išta promijenjeno kada je riječ o zaštiti Jevrejskog groblja nakon što je ono 2018. godine proglašeno nacionalnim spomenikom BiH, Marina Rajner ocjenjuje da nije. Kao najveći aktuelni problem navodi košenje trave na prostoru groblja, imajući u vidu starosnu i materijalnu strukturu članova Jevrejske opštine Tuzla.

– Imali smo i imamo želju da se naprave staze, srede spomenici, podignu oni koji su pali, podupre zemljište koje klizi….Ali povremeno nam kada je riječ o košenju trave pomognu iz Islamske zajednice Tuzla, na čemu smo im veoma zahvalni – podvukla je ona.

Govoreći o tome da je Tuzla nekada imala dvije sinagoge, a danas na žalost nijednu, što predstavlja problem za Jevreje tog grada u obavljaju vjerske aktivnosti bez sakralnog objekta, Rajner smatra da čovjek ako je vjernik može da se obrati Bogu bilo gdje – u šumi, polju, sobi…

– Članovi Jevrejske opštine Tuzla okupljaju se i obilježavaju praznike u hotelu “Tuzla” gdje su nam i radne prostorije 30 kvadratnih metara. Nama starijima bitno je da mladi nauče nešto, da znaju da još negdje pripadaju. Što se tiče sinagoge, malo-malo se pojavi ideja o, na primjer, maketi zgrade koja je zapaljena 1942. i srušena ili replika te iste zgrade na mjestu gdje je bila sa drugom namjenom ali sve se završi na želji, ideji, obećanju… – podvukla je.

Nakon terenskog istraživanja i dokumentovanja ustanovljeno je da trenutno stanje u kojem se groblje nalazi nije zadovoljavajuće. Neredovno održavanje i neadekvatna sanacija grobnica dovela je do rušenja i uništenja spomenika. Pored ljudskog faktora, razlog uništenja pojedinih grobnica je i pomjeranje tla.

Veliki broj nadgrobnika je oštećen, oboren, prelomljen ili su utonuli u zemlju. Evidentirano je prisustvo mikropukotina, manjih i većih pukotina na kamenim površinama nadgrobnika kao i većih oštećenja. Groblje je u cijelosti zaraslo u nisko rastinje, a prisutno je mnogo većeg samoniklog drveća rastinja oko nadgrobnika. Također je na nadgrobnicima evidentirano prisustvo mahovine i lišajeva. Pojedini nadgrobnici su nagnuti ili pomjereni iz svog ležišta. Na više mjesta je primjetno oštećenje ograde groblja za koju je potrebna potpuna sanacija. Vrata koja čine ulaznu kapiju u groblje su dotrajala.

Jevrejska opština Tuzla danas broji 117 članova. Po Statutu, član opštine može biti onaj kome je majka ili otac Jevejin i udajom ili ženidbom. Od spomenutog broja članova, jedna veća porodica živi u Brčkom, manje porodice u Kladnju, Puračiću i Živinicama, dok 101 član živi u Tuzli.

Visoko.co.ba/federalna.ba