Jelena Trivić: Sedam razloga stagnacije i prijedloga rješenja za ekonomiju Republike Srpske

Piše: Jelena Trivić 

Iz pozicije nekog ko živi u Republici Srpskoj i znajući da znatan broj ekonomskih politika jeste u nadležnosti entiteta, kao i mnogi ključni društveni procesi, pisaću isključivo o poziciji Republike Srpske. Međutim, sve napisano, uglavnom važi i za drugi entitet u BiH,  sa određenim varijacijama, negdje u pozitivnom negdje u negativnom smjeru.
U nastavku teksta su pojedinačno pobrojane oblasti i razlozi zašto ekonomija Srpske stagnira, te samo neki od prijedloga mogućih rješenja.

1.    KORUPCIJA 

Možda „izlizana“ tema jer o ovom često slušamo iz medija, ali podaci za Bosnu i Hercegovinu govore da smo u društvu najkorumpiranijih zemalja svijeta. Pretpostavka je, s obzirom da ne postoje podaci po entitetima, da je situacija u oba entiteta slična. Možda se u Republici Srpskoj malo više priča o ovom problemu, zbog kontinuiteta jedne garniture vlasti na entitetskom nivou i veće centralizacije unutar same Republike Srpske, ali je i činjenica da ni za jednu veliku aferu niko nije odgovarao. Korupcija je postala model ponašanja, vidljiva je golim okom, a korupcija „jede“ velik dio javnog novca. Postoje brojna naučna istraživanja koja dokazuju obrnutu vezu između nivoa korupcije i ekonomskog rasta i razvoja, a nama najbliži primjer jeste Rumunija koja trenutno doživljava stopu ekonomskog rasta od 7%, najvišu u Evropi, a poznata je kao zemlja u kojoj su se unazad nekoliko godina procesuirale velike korupcione afere i što je još značajnije zbog „efekta primjera drugima“, procesuirani su visokopozicionirani političari koji su bili na krovu tih afera.
Način borbe protiv korupcije u Rumuniji, može da bude primijenjen i kod nas, ukoliko bi za tim postojala politička volja.

2.    LOŠ POSLOVNI AMBIJENT I LOŠ IMIDŽ U SVIJETU

Ovo je karakteristika cijele Bosne i Hercegovine i postoji niz razloga, kako neekonomske, tako i ekonomske prirode – od političke nestabilnosti do komplikovanih administrativnih procedura koje koče ili onemogućavaju obavljanje privredne djelatnosti. Nizak priliv stranih investija i „ležanje“ domaćeg kapitala po bankama najbolji su indikator lošeg poslovnog ambijenta i nepostojanja želje potencijalnih investitora da pokrenu ozbiljnije poslovanje u BiH i Republici Srpskoj.

Republici Srpskoj ali i Bosni i Hercegovini trebaju lideri i prije svega, političke snage koje će mijenjati imidž zemlje, ali brzo i efikasno. Stalni konflikti, sukobi, tenzije i stalne međusobne opstrukcije jednih, drugih i trećih ne donose dobro ni jednim, ni drugim, ni trećim. Samo nam se i jednim i drugim i trećim povećavaju redovi pred stranim ambasadama.

3.    NEADEKVATNO UPRAVLJANJE JAVNIM PREDUZEĆIMA

Javna preduzeća upravljaju ogromnim bogatstvima Republike Srspke i umjesto da budu „koke nosilje“, odnosno generatori ekonomskog rasta i razvoja, oni su gubitaši i uzrok postojanja neto efekta smanjenja nacionalnog bogastva. Vlada nije pronašla model kako da od ovih preduzeća stvori profitabilne subjekte, često je nagrađivala loše menadžere a kažnjavala dobre. Osim toga, Vlada je svojim neadekvatnim upravljanjem od javnih preduzeća stvorila izvorišta nepotizma i korupcije a sve u cilju ostanka na vlasti kroz prekomjerno zapošljavanje i zapošljavanje podobnih a ne sposobnih.

Kako od javnih preduzeća napraviti profitabilne subjekte? Jedan od načina jeste da se definišu očekivani pozitivni rezultati i dobit za svako javno preduzeće u svakoj fiskalnoj godini. One upravljačke strukture koje nisu u stanju da sprovedu takav plan, ili ostvaruju nerealan gubitak, treba mijenjati. Metodom „pokušaja i promašaja“ Vlada može da dođe do onih menadžera koji mogu da od javnih preduzeća naprave dobitaše, ali i za to treba postojati politička volja, jer javna je tajna da javna preduzeća služe u najvećoj mjeri za izvlačenje novca u privatne džepove i finansiranje predizbornih kampanja.

4.    VISOKO PORESKO OPTEREĆENJE RADA

Nelogičnost koja u uslovima visoke stope nezaposlenosti, najviše u Evropi, ne bi smjela biti prisutna i morala bi se značajno korigovati. Nažalost, vlade kontinuiteta unazad 12 godina poresko opterećenje rada činile su samo višim, tako da je danas ono oko 62% od neto plate (ili 37-39% od bruto plate), dok je bilo perioda kada je ovo poresko opterećenje iznosilo oko 50% od neto plate ili 32% od bruto plate. Jasno je da ova vlada nema hrabrosti da učini značajniji iskorak i snizi opterećenje na rad u značajnijoj mjeri, a ovako visoko opterećenje rada i druga poreska i neporeska opterećenja ostaju i dalje najveći izvor sive ekonomije.

Mislim da se u nekom razumnom periodu opterećenje na rad može vratiti na nivo od prije 2008. godine kada je poreski klin iznosio 32% od bruto plate. Ovo bi otovorilo prostor za više registrovanih radnika, za novo zapošljavanje što bi značilo i veću oporezivu bazu. Poslodavci su svakako zbog nedostatka radnika prinuđeni da povećavaju plate, tako da je izvjesno za dvije ili tri godine, da bi prihodi od poreza i prihodi od doprinosa na plate odbacili čak veći rezultat i sa takvom nižom stopom.

5.    SELEKTIVAN RAD PORESKE UPRAVE

Poreska uprava radi na selektivnom principu, a to znači da se nekim institucijama toleriše neplaćanje obaveza prema državi. Tu se radi uglavnom o velikim javnim preduzećima i javnim zdravstvenim ustanovama, što je potpuno paradoksalno da javne ustanove i javna preduzeća imaju ogromne milionske dugove za neplaćene poreze i doprinose i da se takva praksa nastavlja iz godine u godinu. Isključiva odgovornost nije na Poreskoj upravi kao krajnjem izvršnom organu, nego na cijeloj Vladi koja je uvela praksu isplate neto plate bez poreza i doprinosa, stvarajući tako jedan krug opšte nelikvidnosi čiji genarator jeste javni sektor.

Poreska uprava mora da radi na principu da nema nedodirljivih i mora se obezbjediti neselektivan pristup kontrolnih organa i posebno redefinisanje rada Odjeljenja za kontrolu velikih poreskih obveznika Poreske uprave. Potrebno je takođe pooštriti zakonske sankcije za isplaćivanje neto plate radnicima bez uplate poreza i doprinosa, što je postala sveopšta praksa, naočito u javnim institucijama.

6.    STIHIJSKO UPRAVLJANJE JAVNIM NOVCEM

Ovdje prvenstveno mislim na upravljanje dugom Republike Srpske. Prije burne smjene glavnog revizora Duška Šnjegote, u avgustu 2016. godine izašao je izvještaj revizije učinka pod naslovom „Upravljanje zaduživanjem i dugom u Republici Srpskoj“ koji je potkrijepio sve tvrdnje opozicije koliko katastrofalnu politiku zaduživanja vodi aktuelna Vlada. Nekontrolisano zaduživanje, pokazalo se to najbolje u ovoj godini, usmjereno je zapravo na pribavljanje novca kako bi se očuvao socijalni mir, odnosno obezbijedila sredstva za očuvanje na vlasti. Uz enorman rast ukupnog duga sa 3 milijarde iz 2008. godine na 5,8 milijardi na kraju 2017. godine, rast BDP-a bio je mizeran. Da su zaduženja bila efikasna odbacila bi u ovom desetogodišnjem periodu prinos koji bi se odrazio na značajniji rast bruto domaćeg proizvoda, što se u ovih 10 godina nije desilo.

Neophodno je u Zakon o zaduženju, dugu i garancijama ugraditi član kojim bi se ograničila otplata godišnje rate kredita iz budžeta Republike na 30% od redovnih budžetskih prihoda ostvarenih u prethodnoj godini u prve četiri godine, a do 2025. godine ovo ograničenje godišnje rate kredita vratiti na iznos od 18% redovnih budžetskih prihoda. Potrebno je izvršiti reprogram ili restrukturisanje dugova sa svim kreditorima na način da se zahtijevaju duži rokovi otplate i niže kamatne stope naročito za onaj dio duga koji se duguje domaćim bankama (po osnovu obveznica i kredita) ali pregovore vršiti i sa svim drugim kreditorima (međunarodne finansijske institucije).

Neophodno je takođe obezbijediti punu transparentnost u trošenju javnih sredstava tako što bi se donio regulativni okvira koji bi učinio obaveznim javno objavljivanje svih plaćanja iz budžeta svih nivoa vlasti i javnih institucija i javnih preduzeća za svaki račun koji prelazi iznos od 1.000 KM.

Jedan od suštinski bitnih prijedloga u smislu sređivanja javnih finansija je i taj da jedan čovjek može primati naknadu iz budžeta samo po jednom osnovu.

7.    TROM I NEADEKVATAN OBRAZOVNI SISTEM

Kontradiktornost da s jedne strane imamo veliki broj registrovanih na Zavodu za zapošljavanje, a sa druge strane, poslodavci imaju problem da nađu adekvatnu radnu snagu, dokaz je tromosti obrazovnog sistema koji nije usklađen sa onim što tržište traži. Ono mora da se reformiše, od osnovnog, preko srednjeg do visokog obrazovanja. Obrazovanje je stub jednog društva i od stabilnosti i jačine ovog stuba zavisi naša budućnost.

Neophodno je dinamizirati rad Republičkog zavoda za zapošljavanje kako bi sa čisto statističkog portala koji evidentira broj nezaposlenih prešao na rad u funkciji pravog posrednika pri zapošljavanju. Potrebno je izvršiti usklađivanje školskih programa, naročito srednjeg obrazovanja sa potrebama tržišta rada, pri čemu je uloga Rapubličkog zavoda za zapošljavanje takođe od ključne važnosti, a takođe je potrebno afirmisati i institucionalno jačati ulogu lokalnih zajednica u određivanju prioritetnih zanimanja prema potrebama tržišta rada te lokalne zajednice.
—-
Ovo su samo neki od generalnih razloga zašto ekonomija Republike Srpske raste po jako skromnim stopama mjereno rastom BDP-a. Ovaj rast koji se kreće oko 2,5-3% djeluje još skromniji ako znamo da trenutno visokorazvijena NJemačka ima stopu rasta BDP-a od 2,5%. U takvim uslovima, s obzirom da se svojim izvozom naslanjamo na NJemačku i ostale razvijene zemlje EU, nama bi stopa rasta od 5-7% trebala biti bila nešto što se podrazumijeva. Nžalost, nije. Stoga ovaj skromni rast BDP-a koji postoji u oba entiteta, možemo smatrati relativnom stagnacijom, jer za ovaj nivo razvoja na kojem smo trenutno sada, ovako skroman rast ne znači mnogo.

Kao politički aktivan pojedinac, šire viđenje mogućih rješenja od onih koja su navedena u ovom tekstu, u cilju dostizanja stope rasta BDP-a od minimalno 5% na godišnjem nivou, izloženo je Programu obnove Republike Srpske, koji je pisao tim stručnih ljudi uključujući i mene, u okviru Partije demokratskog progresa Republike Srpske. Cijeli program „Obnova Srpske“ može se preuzeti na OVOM linku.

vijesti.ba/visoko.ba