Ismet Krzović: Pogled na opus Milenka S. Filipovića (1902-1969) povodom 120 godina od rođenja

U kalendaru jubileja koji se odnose na javne ličnosti, naučne radnike i umjetnike uočava se da se u toku 2022. godine navršava 120 godina od rođenja Milenka S. Filipovića koji je jedan od najznačajnijih etnologa sa ovih prostora. Rođen je 08. novembra 1902. godine u Bosanskom Brodu. Kako je otac Sreten radio na željeznici porodica se morala seliti u skladu sa razmještajem, tako da je tokom očeve službe u Podlugovima Milenko S. Filipović osnovnu školu pohađao u Visokom. Gimnaziju u Tuzli je završio 1921. godine. Studij etnologije, historije, geografije i arheologije na Univerzitetu u Beogradu kod profesora Jovana Cvijića je okončao 1925. godine. Već tokom studija Milenko S. Filipović je kao stipendista Kraljevske Srpske Akademije i Australijanske Zadužbine napisao svoje prve radove koji se sticajem okolnosti i provedene mladosti vežu za Visoko. Brojni radovi objavljeni u periodičnim publikacijama su obrađivali geografske karakteristike Visokog, kao i historiju, te antropološka i etnološka istraživanja kao i privredu. Doktorirao je 1928. Godine na temu: Etnička prošlost našegnaroda u okolini Visokog, i disertacija predstavlja prvi opći dio djela Visočka nahija. Tridesetih godina Milenko S. Filipović se radi posla premješta u Skoplje gdje je radio kao profesor na Filozofskom fakultetu. Već prema novim okolnostima vršio je istraživanja podneblja Sjeverne Makedonije. Tokom II Svjetskog rata je živio u Beogradu, i u to vrijeme je pripremao radove koji su objavljeni po okončanju rata. Poslijeratnih godina profesionalno je bio vezan za Beograd, gdje je 1945. godine postavljen za kustosa u Etnografskom muzeju.Zahvaljujući stipendiji Rokfelerove zadužbine tokom 1952. i 1953. godine je u Sjedinjenim Američkim Državama gdje jebio na usavršavanju, postavši naučni saradnik Harvardskog univerziteta. Redovni profesor antropogeografije i etnologije na Univerzitetu u Sarajevu je od 1955. godine. Jedan je od osnivača i prvih članova Naučnog društva Bosne i Hercegovine, a kasnije i redovni član Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Bio je član brojnih međunarodnih stručnih udruženja, a njegovi radovi su zahvaljujući dobrom poznavanju stranih jezika objavljivani u inostranim publikacijama. Nekoliko bibliografija koje su objavljene pružaju uvid u obim i značaj njegovog istraživanja i cjelokupnog opusa. Umro je 22. aprila 1969. godine u Beogradu ne završivši sve započete projekte.

Imajući u vidu mnoštvo poznatih ličnosti koje su ponikle i svojim opusom vezane za prostor Bosne i Hercegovine,postavlja se pitanje u čemu je značaj Milenka S. Filipovića.Prve asocijacije pri spominjanju etnologije upućuju nas na folklor kao arhaične manifestacije tradicionalne igre i plesova koji predstavljaju spoj muzičkog, poetskog i koreografskog segmenta nematerijalnog naslijeđa. Rijetki etnološki muzeji sadrže eksponate zanatske radinosti i nošnje što predstavlja pokretno materijalno naslijeđe. Arhitektura, ona vernakularna, poznata kao arhitektura bez arhitekta je segment nepokretnog naslijeđa kojeg ćemo se naposlijetku sjetiti. Nadalje, običaji, vjerovanja, govori, jezik i ostali sociološki fenomeni su važni segmenti izuzetno široke oblasti koje se izučavaju u sklopu etnologije. Vrijeme pod kraj XIX i sa početka XX vijeka je obilježeno pojačanim interesom istraživača za prošlost Bosne i Hercegovine, posebno nakon osnivanja Zemaljskog muzeja koji prikuplja artefakte sa arheoloških, etnoloških i prirodnjačkih istraživanja. Taj period su obilježila istraživanja Ćire Truhelke, Vejsila Ćurčića, Jefte Dedijera, Milana Karanovića, Konstantina Hörmanna, Rudolfa Meringera kao i drugih autora. Glasnik Zemaljskog muzeja pruža uvid u spomenuta istraživanja, a čak i sam površan pregled naziva objavljenih članaka daje dovoljno ilustrativnu sliku u bogatstvo i raznovrsnost pojava i fenomena koji su se ispoljavali i koje su etnolozi izučavali: Kako se vadi oganj; Zašto Jehudije imaju bajato lice; Kad zmija zapuhne; So i vještica; Čime se vile hrane; Kako su postale Babine Huke...Da bismo imali potpun uvid u opus Milenka S. Filipovića potrebno je sagledati duh vremena u kojem je djelovao tj. ono što je predstavljalo „Zeitgeist“ jedne epohe. Prvu polovinu XX vijeka je obilježila geopolitička, državno pravna promjena koja je uslijedila nestankom dva velika carstva, Osmanskog i Austrougarskog, koja su se na prostorima Balkana prožimala međusobnim uticajima. Etabliranjem nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pojavio se u srpskim akademskim krugovima interes da se istražuje etnos, odnosno obilježja onoga što čini demografsku supstancu novoformirane državne strukture. Nosilac tog projekta je bio spomenuti Jovan Cvijić koji je sa saradnicima Jovanom Erdeljanovićem, Veselinom Čajkanovićem i Tihomirom Đorđevićem ustanovio metodologiju antropoloških i etnoloških istraživanja. Uslijedili su brojni radovi i djela koja su obrađivala predjele novoformirane države.

Navedeni radovi su imali nesumnjiv uticaj na mladog Filipovića koji je prionuo poslu započevši brojne radove koji se svojom tematikom odnose na Visoko. Tako su nastali radovi: Visoko (1924); Ranija privreda u okolini Visokog(1928); Slave ili službe (Visočki gornji kraj) (1928); Visočka nahija (1928); Privreda, saobraćaj i naselja u Visočkoj nahiji(1929); Zbornik Petra Bajića iz Radovlje u Bosni (1930);Visočki cigani (1932); Život i običaji narodni u Visočkoj nahiji(1949).

Po obimu i ozbiljnosti istraživanja najznačajnije djelo Filipovića koje se odnosi na Visoko je Visočka nahija koja jeobjevljena u Srpskom etnografskom zborniku u ediciji Naselja i poreklo stanovništva 1928. godine. Rad se sastoji iz dva dijela. U prvom su opis Visočke nahije, morfologija terena, hidrologija, opis granica, historija, stanovništvo, način života cjelokupnog razmatranog prostora. Drugi, obimniji dio sadrži opis pojedinih naselja u Visočkoj nahiji, koja je kao teritorijalna jedinica osmanske državne organizacije osim prostora današnje Općine Visoko obuhvatala tada još urbano nerazvijena središta današnjih općina Ilijaš, Breza i Kakanj. Dosljedno se držeći metodologije dolazi do izražaja izobrazba Filipovića koji pri opisu svakog naselja opisuje granice, morfologiju reljefa, vodotoke, izvore, nabrajaju se lokalni nazivi kako njiva koje se obrađuju tako i šuma pa opis obiluje arhaičnim, danas uglavnom zaboravljenim mikrotoponimima.Potom slijedi navođenje broja kuća tj. domaćinstava, prezimena porodica. Navedeno je koje su porodice starosjedilačke odnosno odakle su pojedine porodice doselile, kao i rodbinske veze među pojedinim porodicama. Pri nabrajanju porodica navodi se vjeroispovijest, a uz svaku pravoslavnu porodicu je navedena i krsna slava koju porodica obilježava. Nadalje navedene su i arheološke znamenitosti poput postojanja nekropola stećaka, historijski događaji kao i pojedine znamenite ličnosti koje su navedene u drugim izvorima. I svakako kao što treba etnološki rad sadržavati tu je skoro uvijek navedeno lokalno predanje, vjerovanje ili običaj. Naposlijetku navode se i mjesna groblja. Zahvaljujući terenskom radu i izoštrenom senzibilitetu za mjesne specifičnosti i familijarne veze, djelo izbjegava statističku suhoparnost i jednoličnost. Pažnje je vrijedno ovladavanje masom podataka, nazivima toponima, prezimenima familija i srodničkim vezama fizički udaljenih porodica. Zapaža se i dovođenje u vezu legendi sa historijskim događajima, opisuju se epidemije kuge koje su redovno kosile stanovništvo. Zapanjuje sposobnost vladanja tako velikim kvantumom informacija u vrijeme kad se sve moralo i jedino moglo zapisivati, bez mogućnosti informatički pomognutogprocesuiranja podataka što je dostupno danas. Djelo Visočka nahija još sadrži kartu, objedinjeni registar ličnih imena, geografskih naziva i toponima kao i manje poznatih riječi. Na kraju djela se nalaze fotografije zabilježene tokom terenskog rada.

Tradicija etnoloških istraživanja i bavljenja rodoslovom vodi korijene od radova nastalih tokom XX vijeka. Naime, osim neposredne vrijednosti brojnih djela i radova Milenka S. Filipovića zapaža se i uticaj njegovog opusa na pojavu recentnijih radova. Tako su objavljeni naslovi koji istražuju mjesta i predjele visočke okolice kao i genealogiju porodica, a na kojima je nesumnjiv uticaj opusa Milenka S. Filipovića: Čakić Avdo: Zimčanski kraj (1980); Gavrić Relja: Dobrinje(2002); Cvjetković Bogdan: Hronika roda Cvjetkovića na Rezakovini i Podgorju (2005); Zečević Sead: Porodično stablo familije Zečević 1790-2006 (2006); Ilić Pavle: Hronika gordog hoda (2007); Cvjetković Bogdan, Miholjčić Luka, Spaho Muhamed: Hronika rodova Opštine Kralupske zavičaja plemenitih ljudi (2011); Hodžić A. Ibrahim: Uvod u genealogiju i historiju familije (2017); Pajkić Sava: Visočka čaršija, Čekrčići i drugi zapisi (2017); Hodžić A. Ibrahim: Istraživanje porodičnog stabla (2021).

Milenko S. Filipović

Još tokom osamdesetih godina XX vijeka su se mogle vidjeti žene u tradicionalnim nošnjama koje su iz Kraljeve Sutjeske dolazile u Visoko na pazarni dan. Društvene i ekonomske promjene od polovine XX vijeka, migracije seoskog stanovništva u gradove, industrijalizacija kao i uticaji gradskog života i tehničkih dostignuća su pojave koje su sinergijski nezaustavno sužavale izvorne fenomene. Već pod kraj XX vijeka se na sijelima često od starijih moglo čuti „kako nema više onih ljudi kakvi su bili prije i kako se insan nema kome nasmijati niti šta čuti“. Objektivno-subjektivni utisak današnje srednjovječne generacije je skoro istovjetan što ukazuje na proces, odnosno fenomen stvarnog nestanka građe, esencijalne materije koju bi etnologija izučavala.Naposlijetku informatička revolucija je dodatno dokrajčila svako ispoljavanje i bilo kakvu pojavnost koja bi bila interesantna sa stanovišta etnologije. Svaka stanka u razgovoru danas ima za posljedicu da se poseže za mobitelima, odnosno informacijama koje kruže na online portalima ili društvenim mrežama. Informatički i medijski nametnuti ukus, potrebe, stilovi i način života zavladali su našom egzistencijom i guše svaki oblik individualizma.Preovlađujući mainstream društvenog ponašanja se posebno okrutno ispoljava prema autentičnim manifestacijama koje imaju etnološke posebnosti. Naime, današnji mediokriteti sakriveni anonimnošću koju im pruža računar ili mobitel nemilosrdno se obračunavaju sa svakim ispoljavanjem etnološke osobenosti određenog prostora ili rodovske skupine. Shodno tome može se razumjeti i potreba indigenih stanovnika da se što prije oslobode starih odora i običaja kako ne bi bili okarakterisani kao „zaostali“ i „primitivni“. Želja i potreba za utapanjem u amorfnu, homogenu masu je jedan od mogućih uzroka današnjeg sveprisutnog prezira prema selu i seoskom načinu života, radi čega je evidentno pustošenje sela, manjih gradova i cijelih regija te koncentracija stanovništva u nekolicini gradova. Navedene pojave su posebno izražene nakon pustošenja izazvanih ratom 1992-1995. godine kao i poratnom zbiljom, što je sve tema za mnogo dužu i ozbiljniju elaboraciju. Etnologija danas opstoji zahvaljujući ranijim naporima da se sačuvaju artefakti pokućstva i nošnje kao pokretnog materijalnog naslijeđa, kao i truda da se ispišu napjevi, legende, kazivanja, stvore muzički zapisi kao i filmski i tonski snimci igre i plesova što je sve učinjeno u vremenu kad su se pojave mogle gotovo redovno zapaziti. Stoga se možda može postaviti hipoteza da se izgubila supstanca, dakle sama bit pojava koje bi izučavala etnologija. Ostali su samo muzejski artefakti kao dokumenti nekadašnjih pojava koje se mogu vidjeti u muzejima ili na organizovanim priredbama folklornih trupa.

Neposredno pred smrt Milenko S. Filipović je dobio priznanje u vidu nagrade od strane Općine Visoko, a tada je i jedna ulica u Visokom dobila ime po njemu. Nakon izmjene naziva ulica devedesetih godina XX vijeka ulica Milenka S. Filipovića u Visokom više ne postoji. U ediciji Trag izdavača Mak iz Visokog izdan je 2002. godine reprint djela Visočka nahija, a 2003. godine i Život i običaji narodni u Visočkoj nahiji, što je bila prilika da se brojni čitaoci upoznaju sa davno objavljenim djelima. U tom smislu bi se mogla objavitisabrana djela Milenka S. Filipovića, odnosno imajući u vidu izuzetno obimnu bibliografiju njegovih radova, bar ona djela i radovi koji se odnose na Visoko i okolinu. Značaj djela Milenka S. Filipovića, trud koji je unio u radove i njegovo znanje predstavljaju nezaobilaznu građu u istraživanjuprošlosti Visokog, a za današnje Visočane pronalaženje imena porodice u opisu određenog naselja ili registru imena predstavlja svojevrsni rodni list, odnosno svjedočanstvo o domicilnosti na području Visokog.