Habiba Efendira-Čehić: Crtice iz fotografske djelatnosti u Visokom

Civilizacija fotografije izmijenila je odnose prema vizualnom mediju i unutar njega. Omogućila je da svjedočanstva o zbivanjima i životu ljudi dobiju drugu dimenziju, da se riječi pridruži i slika koja će svojom dokumentarnošću smanjiti subjektivnost pisane riječi i otvoriti mogućnosti stvaranja vizualne memorije čovječanstva.
(Ivo Maroević, 2000: 13)

Vizualni sadržaj fotografije jeste jezik kojim se fotograf izražava. Bilo da je riječ o unutarnjem individualnom ili vanjskom objektivnom izražaju fotografa, on je uvijek prisutan. Otuda se fotografija tokom 20. stoljeća razvila u svim umjetničkim pravcima iz piktorijalizma, futurizma, vorticizma, nadrealizma u socijalno-dokumentarističku, autorsku, novinsku, uličnu, subjektivnu fotografiju i druge savremene pravce. Fotografija i njen autor imaju neograničenu mogućnost izražavanja, „bez pravila“, što jeste razlogom njenog kontinuuma. Fotografija je čovječanstvu omogućila da uđe i kreira novi – virtuelni svijet.

Od zvaničnog pronalaska fotografije 1839. godine proteklo je nepuna dva stoljeća. Ona je dokument, memorija protoka vremenskog kola, sredstvo vlastitog unutrašnjeg, individualnog i objektivnog izraza. Dugotrajan je bio proces razvoja i usavršavanja fotografije, a mogućnosti tehničkog i vlastitog autorskog izražavanja održavaju njen kontinuitet i danas u 21. stoljeću.

Fotografija se kao medij po prvi puta pojavljuje na prostorima Bosne u Hercegovine sredinom 19. stoljeća i predmet je interesovanja isključivo ljudi višeg društvenog položaja. Nedugo zatim „naviru“ prvi putujući slikari i fotografi iz regije i inostranstva, a od 1878. godine, s dolaskom austrougarske vlasti, Bosna i Hercegovina zvanično postaje za austrougarske fotografe jedna od prvih i omiljenih destinacija živahne orijentalne kulture i duha.

Visoko, mjesto s bogatom zanatsko-tgovačkom tradicijom i historijom, pronalazi se u fotografskim tokovima na prijelazu iz 19. u 20. stoljeće. Posredstvom austrijskih bogatih trgovaca i činovnika koji su došli raditi u Visoko pojavila se potreba i interes za fotografiju. Prve poznate fotografije iz tog „prelaznog“ perioda su dopisne karte, odnosno razglednice Visokog s panoramskim, arhitektonskim i starim orijentalnim tradicionalnim motivima, rađenim u kombinaciji litografije i fotokolaža veduta grada. Među prvim štampanim dopisnim kartama s panoramskim fotografijama i vedutama Visokog bile su one s potpisom Leopolda Scheibera, trgovca kolonijalnom robom u Visokom. Nastale su u periodu 1890–1911. godine i pretpostavlja se da su izdate u vlastitoj nakladi. Ljubav prema fotografiji nastavio je njegov sin Ladislav Laci Scheiber, rođeni Visočanin (1890), bečki student i inženjer hidraulike, koji je u istom periodu snimio kolekcije fotografija bosanskohercegovačkih ljudi i predjela tokom prvih decenija 20. stoljeća.

Budući da je fotografija naišla na interes i potrebu u društvu, sredinom prve polovine 20. stoljeća otvara se i prva fotografska radnja u Visokom – vlasnika Alifakira Konjičanina, u kojoj se okuplja mala grupa aktivnih i društveno angažiranih fotografa koji su dali doprinos u razvoju fotografije u Visokom u periodu do Drugog svjetskog rata. To su Ferdo Aleksić (Kajzer), ing. Leon Dudo Montiljo, ing. Milenko Gavrilović, nagrađivani član Društva amater fotografa Sarajevo (1934), i Muhamed Konjičanin, Alifakirov sin, pokretač kulturne obnove u Visokom i osnivač prvog fotografskog kluba u Visokom.

Nakon Drugog svjetskog rata uslijedio je nagli interes, potreba i popularizacija fotografije kao medija, o čemu svjedoči otvaranje sve većeg broja fotografskih radnji u Visokom i okolini, a s tim u vezi i potreba za masovnim osposobljavanjem. Prema podacima iz Registra zanatskih radnji sreza visočkog od 1909–1955, godine 1951. otvara se druga fotografska radnja vlasnika Sakiba (Ragib) Konjičanina, a ujedno bilježe se i prve fotografske radnje u Kraljevoj Sutjesci i Kaknju. Godine 1947. osniva se „Narodna tehnika“ Visoko sa ciljem formiranja i rada klupskih aktivnosti, a 1948. formiran je Fotoklub Visoko, koji po prvi puta u našem gradu okuplja fotografe i amatere. Jedan od „društveno opravdanih“ ciljeva rada Kluba je amatersko obučavanje i tehničko usavršavanje mladih iz oblasti fotografije i kinematografije kroz kurseve. Do 1956. godine Klub bilježi brojke od 82 osposobljena fotoamatera, od kojih će dio njih ostati aktivan i uzeti učešće na saveznim, republičkim i međuklupskim izložbama, poput Sadika Prežića, Avde Čakića, Ibrahima Sedlarevića, Rajka Radića, Mustafe Čakića i Salke Zaimovića (Katalog II izložbe Narodne tehnike Visoko, 8–11. 12. 1956). Fotoklub Visoko imao je pet organiziranih kolektivnih izložbi članova: 1951, 1956, 1959, 1960. i 1963. Peta organizirana izložba Fotokluba Visoko 1963. bila je posljednja u nizu klupskog rada. Budući da Fotoklub godinama nije imao svoje prostorije za laboratorijski rad, vođeni desetogodišnjom hiperprodukcijom u obučavanju mladog naraštaja, došlo je do prezasićenosti i odsustva interesa za fotografiju. Bile su neminovne promjene, koje su uslijedile sedamdesetih godina: reorganizacija kluba, novi ciljevi i aktivnosti na polju umjetničkog djelovanja s mladim i ambicioznim fotografima.

Početkom sedamdesetih fotoamaterizam u Visokom dobiva novi polet. Djelovanje teče paralelno i dvosmjerno, u smjeru popularizacije starih fotografija kao historijske građe i kulturno-umjetničke aktivnosti putem organiziranja međuklupskih i samostalnih izložbi nagrađivanih fotografa. Na ovaj način Visoko prerasta u budući centar kulturnih zbivanja višeg umjetničkog nivoa, a s mlađim i ambicioznim članovima će se 1975. godine reorganizirati iz Fotokluba u Sekciju Fotokino kluba Fotokino revije Visoko (FKK FKR), kasnije „Objektiv“.

Jedan od mlađih aktivista koji će doprinijeti razvoju Sekcije FKK Visoko bio je Radan Dragutin. Kao dotadašnji učesnik republičkih izložbi, krajem 1973. u Visokom se organizira i njegova prva samostalna izložba fotografija, sa 57 izloženih fotografija iz oblasti autorske, umjetničke, portretne, sportske, dokumentarne i novinske fotografije.

Aktivnosti Sekcije FKK Visoko napreduju organiziranjem izložbi na višem nivou. Krajem 1974. na osnovu Zaključka Republičkog odbora Fotosaveza Bosne i Hercegovine, otvorena je izložba pod nazivom Autorska izložba amaterske umjetničke fotografije Bosne i Hercegovine „Visoko 74“. Prema Pravilniku Fotosaveza Jugoslavije i Fotosaveza Bosne i Hercegovine izložba je imala karakter prvog ranga. Izlagalo je 12 klubova iz Bosne i Hercegovine sa 78 kandidata i 150 fotografija. Među njima je istaknuta šestorka: Dragutin Radan, Hebib Mensur, Karavdić Salko, Zoran Beatović, Prežić Sadik i Ismet Hadžimejlić. Na ovoj izložbi Sadik Prežić se svojim radom uzdigao do amatera I klase u domenu umjetničke fotografije.

U junu 1975. održana je Prva konstituirajuća sjednica Sekcije FKK FKR Visoko. Za predsjednika je izabrana Ljiljana Tomičić, historičarka umjetnosti, za potpredsjednika Salih Karavdić, ekonomista, za sekretara Dragutin Radan, koji je delegiran i za Konferenciju Fotosaveza Bosne i Hercegovine (Foto kino revija, Godina XXVIII, br. 7–8, Beograd, 1975, 29). Sekcija FKK FKR Visoko svoju aktivnost zasniva na odredbama Statuta Fotosaveza Jugoslavije i Statuta Fotosaveza Bosne i Hecegovine s ciljem da najmanje jednom godišnje organizira Jugoslavenski salon fotografije u Visokom i samostalnu izložbu prvonagrađenog učesnika. Iste, 1975. uslijedila je organizacija izložbe na državnom nivou. Postavljena je u prostorijama Zavičajnog muzeja u Visokom kao izložba prvog ranga pod nazivom Međuklupska izložba fotografije „Visoko 75“. Na izložbi je učestvovalo 102 autora iz cijele Jugoslavije sa 164 izložene fotografije. Selektor izložbe je bio majstor umjetničke fotografije Nikola Marušić, predsjednik Fotografskog saveza Jugoslavije. Katalog izložbe je objavljen u časopisu za fotografiju i amaterski film Foto kino revija (Godina XXVIII, br. 7–8, avgust 1975, 15–22) sa popisom izlagača i dvanaest fotografija u prilogu. Od publiciranih fotografija, objavljene su nagrađene fotografije (prva nagrada za fotografiju „Paradna kočija“ Stevana Lazukića iz Novog Sada, druga nagrada za fotografiju „Na kućištu“ Kemala Hadžića iz Sarajeva) i fotografije Visočana Duel Mensura Hebiba, Vrijeme 1+2+1 Ismeta Hadžimejlića, Trenutak zadovoljstva Saliha Karavdića i tri fotografije Dragutina Radana: Iluzija, Igra 22 i Adio Homine, od kojih je treća u nizu krunisana III nagradom takmičenja koju dijeli sa fotografijom „Turbani“ Alije Akšamije iz Sarajeva.

Sekcija FKK FKR Visoko krajem 1976. godine organizira samostalnu izložbu umjetničke fotografije Stevana Lazukića iz Novog Sada, istaknutog fotografa, člana Fotosaveza Jugoslavije i kandidata majstora – najvišeg zvanja u domenu umjetničke fotografije. Već 1977. u prostorijama nove gradske Galerije organizirana je kolektivna izložba domaćih članova fotokluba pod nazivom „Razvoj fotoamaterizma Visokog“ u okviru koje je postavljena i tematska izložba Staro Visoko kao rezultat trogodišnje akcije (1973–1975) prikupljanja i presnimavanja starih fotografija – vrijedne historijske građe Visokog. Svakako da je među njima bilo pozitiva i negativa Alifakira i Muhameda Konjičanina, Avde Čakića, Mile Vasiljevića i Sadika Prežića. Naredne, 1978. godine organizirana je i prva memorijalna izložba Milenka Gavrilovića (1894–1947) Ljudi i predjeli Visokog s fotografijama sociološkog i dokumentarnog karaktera, pravaca popularnih tridesetih godina u svijetu fotografije. Tokom osamdesetih godina, aktivnosti članova stagniraju, pa tako i FKK Sekcija „Objektiv“ Visoko. Posljednja u nizu značajnih fotografskih izložbi održanih u Visokom tokom osamdesetih godina bila je IV samostalna izložba Radana Dragutina, kandidata majstora fotografije Fotosaveza Jugoslavije. Održana je u Zavičajnom muzeju Visoko septembra 1983. godine, na kojoj je izloženo 50 recentnih umjetničkih fotografija iz njegovog, do tada dugogodišnjeg, stvaralaštva okrunjenog nagradama i priznanjima. Nakon Dragutinove izložbe, u Visokom se gase klupske aktivnosti, a kulturna dešavanja i organizirane izložbe ostaju na nivou dokumentarističke fotografije.

Dvadeset i prvo stoljeće je stoljeće nove tehnologije, što je utjecalo i na popularizaciju digitalne fotografije kao medija likovnog i virtuelnog izražaja. Nakon perioda agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992–1995. fotografska djelatnost ponovo se budi preko nekolicine pojedinaca. Galerija Likum i Zavičajni muzej u Visokom postaju institucionalno sjedište i organizatori izložbi. Svakako da je Galerija osvježila tradiciju Visočkih likovnih susreta na čijim izložbama uzimaju učešće istaknuti umjetnici, među kojima i zaljubljenici fotografije. Jedan od njih je i Dino Alendar (1958–2001), čiji avanturistički duh, dugogodišnja putovanja i svestranost nose neizbrisiv trag na nastalim fotografijama sa putovanja po inostranstvu. U Visokom je 1998. godine organizirana Alendarova samostalna izložba fotografija, na koju možemo gledati kao uspješnu reanimaciju interesa umjetnika za fotografiju i fotoumjetnički izražaj. Njegove fotografije izlagane su na memorijalnim izložbama u Galeriji 2002, 2006. i 2011. godine. Od najznačajnijih organiziranih fotoumjetničkih izložbi posljednjih decenija treba spomenuti izložbe: Venezia talijanskih autora Paola Giudicija i Andreae Foschija, 2005. u Muzeju, Zidovi i Modri prozori akademske grafičarke Jasmine Hrustanović 2011., izložba A portrait of Life španskog fotografa Alfonsa Rodrigueza 2012., obje u Galeriji, i sarajevsko-pariškog fotografa Milomira Kovačevića Strašnog 2014. u Franjevačkom konviktu i 2020. u Kulturnom centru „Altındağ – Visoko“. Međutim, kulturni preporod u Visoko posljednjih desetak godina zapravo donose mladi studenti vođeni željom za modernim urbanim promjenama i dešavanjima, kroz aktivnosti novoosnovanih udruženja i asocijacija, kao što su Setup – centar društvenih inicijativa, Damar omladine, Confero, Doktori i čarobnjaci, Foto klub Zenit i BBK Kulin Ban 08. Po prvi put udruženja se partnerski ujedinjuju i organiziraju multidisciplinarni festival umjetnosti i kreacije koji će ne samo osavremeniti kulturnu scenu Visokog nego potaknuti razmjenu ideja, afirmaciju kulture i razviti mrežu kreativnih individua i grupa na lokalnom i međunarodnom nivou. Riječ je o festivalu „Many Man Show – Festival umjetnosti i kreacije“ (2013–2018), posredstvom kojeg su organizirane izložbe domaćih fotografa, ali i dva puta u nizu takmičenje Fotografija godine BiH 2012. u Galeriji i 2013. u Muzeju. Izložbe su pokrenute na nivou foruma fotografa FOTOGRAFIJA.BA, na kojima su visočki fotografi Almin Tabak i Renato Jurišić uzeli učešće i ušli u krug pedeset najboljih izlagača.

Izložba fotografija Foto distanca koja se organizira ove 2021. godine, svjedoči kontinuitetu fotografske djelatnosti u Visokom, interesu i ljubavi prema fotografiji kao umjetničkom mediju izražavanja. Karakterišu je i oplemenjuju fotografije različitog karaktera, poput autorske, piktoralne, portretne, panoramske, apstraktne, arhitekturalne, dramske, filmske, socijalne, ulične i druge fotografije, koje izlažu starije i mlađe generacije autora.

Habiba Efendira-Čehić (Katalog izložbe Foto distanca: dokumentarno-umjetnička izložba visočkih fotografa, UGLU „Likum ‘76“, Visoko, august – septembar 2021. godine)