FOTO / ‘Povratak u 16. stoljeće’: Kako je Šerefudinova džamija uticala na formiranje centra visočke čaršije

Dolazak osmanlija u Visoko dogodio se  1462. godine i to skoro godinu dana prije pada Bosanskog Kraljevstva i preuzimaju Bobovca 21. maja 1463. godine. Tada je varoš Visoko, i pored toga što je bila među većim  u Bosni, brojala je 220 domaćinstava, a po prvom popisu stanivništva 1489. godine imala je 1100 stanovnika. Varoš je bila smještena od sadašnjeg Sebilja prema Kiseljaku. U prvim decenijama nove osmanske uprave grad se užurbano širi i dodaju se novi urbani sadržaji, što je značilo i određivanje smjera daljeg razvoja grada. Glavninu svojih finacijskih sredstava Osmansko carstvo je usmjeravalo na vojsku i vojne potrebe dok je brigu o kulturnim, socijalnim i drugim potrebama društva ostavljala privatnoj inicijativi. Takve inicijative i podsticaji zasnovani su na islamskom učenju i  instituciji vakufa.

Sandžakbeg Bosne Ajas-paša, dobro je razumio važnost vakufa pa je  sagradio u Visokom do 1477. godine hamam, dućane, most, a onda i zaviju koja se prvi put u dokumentima spominje 1489. godine[1]

Ajas-paša je u Visokom sagradio i džamiju i oformio je vakuf za njeno održavanje. Ne postoje konkretni dokumenti iz kojih se može utvrditi gdje i kada je sagrađena prva džamija u Visokom, ali se na osnovu dokumenata s kraja XVI stoljeća koji spominju vakuf džamije, hatiba i dva mujezina, može zaključiti da je postojala džamija na prostoru pored objekata koje je sagradio Ajas-paša. Ona se prvi put spominje 1704. godine u dokumentima koji govore o paljenju Visokog od strane Eugena Savojskog. U dokumentima je zapisano da je od džamije ostala jedino munara[2]

Pored Ajas-paše značajan doprinos zadnjih godina XV i prvih godina XVI vijeka razvoju Visokog dao veliki vakif Muslihuddin Čekrekčija, koji je u Visokom uvakufio dosta zemlje, most, dućane i školu. Od dolaska osmanlija sve više ljudi je prelazilo na islam. U Visokom je 1485. godine evidentirano 3% muslimanskog stanovništva, 1489. 5%, 1516. 38%, 1528/30. 60%, 1540. godine 78%, a 1570. godine 93%. Do kraja 16. stoljeća ono je činilo apsolutnu većinu. Takav porast broja muslimana uzrokovao je i izgradnju prvih džamija i mesdžida u Visokom. Po dostupnim dokumentima, pored već spomenute džamije Ajas-pašine džamije može se pretpostaviti da je među prvim džamijama sagrađena Hadži Ibrahimova ili Pertačka džamija. Ovaj zaključak proizlazi i iz same lokacije koja je naslonjena na tadašnju varoš.

Prvih godina XVI stoljeća nastavljen je dalji razvoj grada. U tom periodu izgrađeno je dosta dućana, mekteba i most. Poznati vakif Šerefuddin u tom periodu sagradio je džamiju. O njemu nema mnogo podataka, osim da je bio iz Visokog, da je pripadao ulemanskom sloju i derviškom redu. U katastarskom popisu Bosanskog sandžaka iz 1540/42 uz Šerefudinovo ime stajala je titula Mevlana koja je davana vjerskoj inteligenciji, pa se može pretpostaviti da je bio vjerski službenik ili kadija. Šerefudin džamija uticala je na formiranje centra nove visočke čaršije. Sa jedne njene strane formirana je istoimena mahala, a neposredno uz džamiju trgovačke i zanatske radnje. Na skici u prilogu se može vidjeti jako veliki broj radnji i drugih objekata uz džamiju što nas navodi na zaključak o velikoj važnost Šerefudinovog vakufa. Izgradnja ovih objekata, zajedno sa Alaudinovim vakufom iza 1540. godine definisala su izgled visočke čaršije. Po jednoj grupi dokumenata džamija je građena između 1516. i 1524. godine[3],a po dr. Aladinu Husiću, džamija je otvorena 1526. godine ili godinu dana kasnije[4], kada je sagrađen i most, koji je finansirao Muslihuddin Čekrekčija.

Nosioci islamsko-orijentalne kulture u Visokom, kao i u drugim gradovima Osmanskog carstva, bile su džamije i njihovi službenici. Džamije su bile ne samo vjerski, već i kulturno-prosvjetni centri u kojima je, pored vjerskih dužnosti, vjerskog obrazovanja, razvijana i njegovana pismenost na arapskom i drugim orijentalnim jezicima, lijepo ponašanje, higijenske navike i druge norme života. Nosioc tih aktivnosti u Visokom bila je Šerefudin džamija, zajedno sa prvom školom koju je sagradio Muslihuddin Čekrekčija. Do kraja 16. stoljeća u Visokom su bile izgrađene okupno tri džamije i dva mesdžida čija je uloga u širenju i njegovanju ove kulture bila značajna. Mektebi koji su građeni pri svakoj od ovih džamija po pravilima islamske arhitekture i nastavno osoblje u njima imalo je važnu ulogu u širenju vjere i obrazovanja. To je prvo školstvo institucionalnog tipa u našim krajevima. Polaznici ovih škola bila su muslimanska djeca, nastavni kadar muslimanski, najčešće obrazovan na Istoku. Posredstvom nastavnog osoblja vršen je i snažan uticaj na porodicu, međuljudske odnose, higijensko-zdravstvenu kulturu. Poznato je da u osmanskom društvenom sistemu država nije učestvovala u finansiranju školstva, mada je nadzor nad školstvom bio pod njenom direktnom kontrolom. Školstvo je finansirano sredstvima vakufskih fondacija čiji su utemeljitelji bili lokalni trgovci i zanatlije. Brigu oko Šerefudin džamije nakon njenog utemeljitelja preuzeo je njegov sin pir Ahmed Čelebija, koji je bio nastanjen u mahali Nesuha sina Vladislava , a poslije njega unuk Malkoč.

Zbog potrebe grada i lošeg stanja u kojem se nalazila, džamija je potpuno obnovljena sedamdesetih godina prošlog vijeka i svečano otvorena 1980. godine. Zahvaljujući svom arhitektonskom rješenju, Šerefudin Bijela džamija se smatra jednim od najljepših modernih sakralnih objekata u Evropi, za šta je dobila više nagrada.

Krajen XV stoljeća Visoko je imalo oko 2000 stanovnika. Obzirom da se po zvaničnim podacima iz tog perioda muslimani činili do 5% stanovništva (oko 100 ljudi ) malo je čudno da danas pojedinci vrijeme izgradnje pojedinih džamija žele smjestiti u XV stoljeće. To je slučaj i sa Šerefudin Bijelom ili Čaršijskom džamijom. Na pojedinim portalima, wikipediji, novoodštampanim knjigama i diplomskim radovima pojavljuje se 1477. godina, što je potpuno netačno.

[1] Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), Sarajevo, 1985, str. 30-31

[2] Dr. Aladin Husić Visoko u vrijeme Matrakčija,Časopis Behar, br.121, Zagreb, 2014

[3] Hatidža Čar-Drnda „Visoko u sastavu Osmanskog Carstva-XV i XVI stoljeće“ Prilozi za orijentalnu filologiju Sarajevo 1991. god. str. 196.

[4] Istanbul, BOA, 157, 165

Visoko.co.ba / preporodvisoko.ba