Visočki Jevreji

Jevrejski novi hram u Visokom sagrađen je 1908. godine u današnjoj ulici Jevrejska (oko sredine ulice; ne postoji fotografija(?), a Jevrejsko groblje je podignuto 1889. godine (4 km od Visokog na desnoj strani puta prema Kiseljaku). Na molbu Jevrejske opštine tadašnja vlast je dala dozvolu za gradnju hrama. Inicijator je bio dr. Bernard Zauclerer, kotarski liječnik u Visokom. On je zajedno sa Rafaelom Levi Mandolfom i sarajevskim mesarom Danielom Katanom prikupio mnogo dobrovoljnih priloga u tu svrhu. Daniel Katan je zatvorio u Sarajevu svoju mesarsku radnju i otišao u Visoko da radi i nadzire radnike. Tu je ostao besplatno od početka do kraja gradnje hrama.

Iz Sarajeva su Jevreji organizovali izlet na ovu svečanost izletničkim vozom. Otišli su predsjednik opštine Salamon Salom sa odbornicima i svim sarajevskim rabinima i glavnim rabinom Rav Jehudom Finci.

Naziv jevrejske zajednice u Visokom prije rata bio je bio Jevrejska bogoštovna opština Visoko, čiji je broj članova stalno varirao. Za vrijeme Prvog svjetskog rata u Visokom je bilo mnogo izbjeglica (muhadžira) iz okoline i iz Sarajeva. Poslije rata mnoge obitelji su ostale u Visokom, a neke su se vratile. Između dva rata brojno stanje se mijenjalo. Neke familije su se preseljavale, a pojedinci su se ženidbom ili udajom nastanjivali u Visokom i tu ostajali da žive. Osim Sefarada, bilo je i Aškenaza ljekara, advokata, zubara, profesora i geometara. Svi su Jevreji u Visokom bili u dobrirn odnosima sa svim nacionalnostima i bili su dobro primljeni od domaćeg stanovništva.

Učestvovali su u svim kulturnim, sportskim i nacionalnim manifestacijama naroda. Bili su zastupljeni u opštinskoj upravi. Jevreji u Visokom uglavnom su se bavili sitnom trgovinom i zanatima. Bili su: limari, brijači, krojači, kožari, obućari i krpadžije. Jedino je Elijas Kabiljo, koji je doselio iz Sarajeva, bio dobrostojeći. On je u Visokom sagradio ciglanu, zidao kuće i davao ih pod najam. Te se kuće i danas nalaze u Visokom i zovu ih „Kabiljine kuće” (preko puta „Socijalnog“).

Na dan 6. aprila 1941. godine ukupno je na teritoriji visočkog sreza živjelo 199 Jevreja, ako se tu ubroje i oni koji su živjeli u Brezi, Varešu, Fojnici i Kiseljaku. Od toga broja je 108 muškaraca i 91 žena.

Odmah po dolasku njemačkih okupatora u Visoko, Jevreji su morali zatvoriti svoje radnje, pa i sinagogu. Bili su masovno, bez razloga, hapšeni, a istodobno su im bile opljačkane radnje i stanovi. Već u junu 1941. godine svi Jevreji muškarci su bili lišeni slobode, uzeti su kao taoci. Kada su ih pustili iz zatvora, nisu više mogli preuzeti svoje radnje, jer su u njima bili postavljeni povjerenici-pljačkaši.

Prva grupa Jevreja iz Visokoga odvedena je 2. avgusta 1941. godine u logor Gospić, zajedno sa 20 Srba. Tridesetog oktobra 1941. godine odvedeni su svi odrasli muškarci u logor Jasenovac. U februaru 1942. godine pokupljene su žene sa djecom i svi drugi Jevreji, osim nekoliko ljekara koji su bili neophodno potrebni. Prije odvođenja u logore nije niko od Jevreja stradao, niti ubijen u Visokom. Ali su ih ustaše prilikom sprovođenja u logore tukli, šamarali, pljuvali i sve vrednije stvari im oduzimali. Žene su bile silovane i na razne načine mučene.

Prema dosadašnjim podacima od 199 Jevreja iz Visokog ostalo je u životu svega 18 (12 muških i 6 ženskih). Od tih se u redovima NOB nalazilo 10, u izbjeglištvu 8, a preostalih 181 ubijeni su u logorima.

Od Jevreja iz Visokog, koji su otjerani u logore, jedini je preživio Kabiljo Ado, koji je pobjegao iz logora Jasenovac i otišao u partizane. Za vrijeme rata i poslije rata bio je na raznim dužnostima u JNA i penzionisan je kao potpukovnik JNA. Nastanio se u Beogradu.

U Visokom danas ne postoji jevrejska zajednica, niti živi neka jevrejska porodica ili pojedinac. Također više ne postoji ni sinagoga. Za vrijeme rata Nijemci su sinagogu koristili kao konjušnicu, a zatim je srušili.

Ulica u kojoj se nekada nalazila sinagoga nosi sada naziv Jevrejska ulica. Osim groblja to je jedino obilježje koje podsjeća da su nekada u Visokom živjeli Jevreji. Na Jevrejskom grobIju u Visokom sahranjiivani su i Jevreji iz Fojnice, Kiseljaka i Breze. Uz masovno prisustvovanje građana, svih mjesnih društvenopolitičkih organizacija, Gradska opština Visoko i Jevrejska opština iz Sarajeva podigli su 19. avgusta 1979. godine lijep spomenik od mramora u spomen na pobijene Jevreje i pale borce, koji su nekada živjeli u Visokom. Na spomeniku su zlatnim slovima uklesana njihova imena.

PINTO, Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.

Privatna arhiva: Zdenko Antović i Goran Čakić / Visoko.co.ba

Na fotografiji jedna trgovačka visočka jevrejska familija. Prvi slijeva sjedi Dudo Montilijo; snimljeno u Visokom, juni 1929. godine.